فصل دوّم : احكام قبله
ماهيت قبله و كيفيت استقبال
س . ماهيّت «قبله» و كيفيّت استقبال را بيان فرماييد.
ج . بدان كه: «قبله» مكانى است كه «خانه كعبه» در آن واقع است و محاذى آن تا به آسمان و همچنين تا به آخر زمين، قبله است؛ و «حجر اسماعيل» داخل قبله نيست هر چند در «طواف گاه» داخل است.و واجب است بر نمازگزار، توجّه به عين «كعبه»؛ و در حقِّ بعيد، جهت، كافى است.
1 . با تشخيص جهت با علايم مقرّره.
نحوه اماريّت مسجد و حرم براى عين كعبه
و امّا مسجد براى اهل حرم و حرم براى خارج از آن، پس اظهر اماريّت آنها است براى غير متمكن از مشاهده عين كعبه كه با تشخيص مبدأ و منتهاى مسجد، كعبه را تشخيص مى دهد در وسط موضع مسجد. و خارج از حرم، كعبه را كه محفوف به مسجد است، تشخيص مى دهد در وسط تقريبى آن مقدار. و در هر اماره اى، طلبِ اقربِ خطوط به صاحب علامت، لازم است، پس مطابق است با جهت براى [ شخصِ ] بعيد؛ پس از آن حدّى كه استقبالِ عين حرم با علامت قرار دادن آن براى بعيد، ممكن نيست، نوبت به علامت ديگرى كه فايده اش بيش است كه «جهتِ عين كعبه» است مى رسد تا به حدّى كه صف مستطيل مستقيماً به نحوى كه از سعه حرم هم اَطول است، جايز است بدون انحراف، چنانچه از ملاحظه دواير متداخله معلوم مى شود؛ پس صف مستطيل مستقيماً، براى بعيد، جايز است با رعايت علامت اگر چه از مساحت حرم،ازيد باشد.و در «مكّه» جايز نيست، در مقدار متجاوز از محاذات كعبه اگر چه محاذى مسجد باشد به مقتضاى اماريّت مذكوره. و متصوّر است صف مستطيل مستقيم در مكّه ازيد از مساحت مسجد با رعايت محاذات عرفيّه كعبه در خط موقف خودشان كه تشكيل دايره اى اوسع از دايره اى كه خطّ مسجد در آن است مى دهد.و مؤيّد آنچه ذكر شد، محكىّ از «ذكرى» است كه به ازدياد بُعد، ازدياد محاذات مى شود؛ شاهدش اين كه اگر در دايره قريبه صغيره صد نفر در خطّ مستطيل مستقيم باشند، در دايره كبيره بعيده، هزار نفر در صف مستقيم مستطيل اقامت جماعت مى نمايند؛ و اين مقتضاى جمع بين «ادلّه عين» و «ادلّه مسجد و حرم» است كه ملتزم به اماريّت اين دو باشيم براى عين با رعايت شرط اماريّت اوسع از اماره ديگرى بر آن تا زمان امكانِ اين اماره و ملتزم به اماريّت اماره ديگرى از علايم مقررّه براى بعيد بشويم در صورت عدم امكان آن. و فرقى بين دو اماره عرضيّه در صورت وجود هر دو نيست. و آنچه مذكور شد از اماريّت مسجد و حرم براى عين كعبه، ظاهرِ محكىّ از «مقنعه» است.و بعيد نيست كه باعث تعبير به قبله بودنِ حرم نه اماره بودن، در نصوص و فتاوى، اين باشد كه [ شخصِ ] بعيد، به علامت ها تعيين درجه حرم تقريباً مى نمايد نه عين كعبه. و تفاوت ابعاض حرم، تأثيرش در تفاوت توجّه [ شخصِ [بعيدِ مستقبل، قطعاً مغتفر است، زيرا زيادت آن بر مقدار عرض اِصبع، معلوم نيست و محافظت بر آن، خلاف سيره و موجب عسر اكيد است.
اظهر عدم محكوميّت حجر اسماعيل ـ كلاًّ يا بعضاً ـ به حكم كعبه است در غير طواف.و اظهر صدق استقبال است براى مُشاهِد كعبه به مقابله وجه، اگر چه با بعضى از اطراف كعبه باشد؛ و همچنين متّحد با مشاهد در موقف. و در خروج وجه تماماً، تامّل است و در [ شخصِ ] بعيد كه به حكم مشاهِد نيست، اين مداقّه، بى ثمر است با رعايت علايم معتبره.
فصل دوّم : احكام قبله
ماهيت قبله و كيفيت استقبال
س . ماهيّت «قبله» و كيفيّت استقبال را بيان فرماييد.
ج . بدان كه: «قبله» مكانى است كه «خانه كعبه» در آن واقع است و محاذى آن تا به آسمان و همچنين تا به آخر زمين، قبله است؛ و «حجر اسماعيل» داخل قبله نيست هر چند در «طواف گاه» داخل است.و واجب است بر نمازگزار، توجّه به عين «كعبه»؛ و در حقِّ بعيد، جهت، كافى است.
1 . با تشخيص جهت با علايم مقرّره.
نحوه اماريّت مسجد و حرم براى عين كعبه
و امّا مسجد براى اهل حرم و حرم براى خارج از آن، پس اظهر اماريّت آنها است براى غير متمكن از مشاهده عين كعبه كه با تشخيص مبدأ و منتهاى مسجد، كعبه را تشخيص مى دهد در وسط موضع مسجد. و خارج از حرم، كعبه را كه محفوف به مسجد است، تشخيص مى دهد در وسط تقريبى آن مقدار. و در هر اماره اى، طلبِ اقربِ خطوط به صاحب علامت، لازم است، پس مطابق است با جهت براى [ شخصِ ] بعيد؛ پس از آن حدّى كه استقبالِ عين حرم با علامت قرار دادن آن براى بعيد، ممكن نيست، نوبت به علامت ديگرى كه فايده اش بيش است كه «جهتِ عين كعبه» است مى رسد تا به حدّى كه صف مستطيل مستقيماً به نحوى كه از سعه حرم هم اَطول است، جايز است بدون انحراف، چنانچه از ملاحظه دواير متداخله معلوم مى شود؛ پس صف مستطيل مستقيماً، براى بعيد، جايز است با رعايت علامت اگر چه از مساحت حرم،ازيد باشد.و در «مكّه» جايز نيست، در مقدار متجاوز از محاذات كعبه اگر چه محاذى مسجد باشد به مقتضاى اماريّت مذكوره. و متصوّر است صف مستطيل مستقيم در مكّه ازيد از مساحت مسجد با رعايت محاذات عرفيّه كعبه در خط موقف خودشان كه تشكيل دايره اى اوسع از دايره اى كه خطّ مسجد در آن است مى دهد.و مؤيّد آنچه ذكر شد، محكىّ از «ذكرى» است كه به ازدياد بُعد، ازدياد محاذات مى شود؛ شاهدش اين كه اگر در دايره قريبه صغيره صد نفر در خطّ مستطيل مستقيم باشند، در دايره كبيره بعيده، هزار نفر در صف مستقيم مستطيل اقامت جماعت مى نمايند؛ و اين مقتضاى جمع بين «ادلّه عين» و «ادلّه مسجد و حرم» است كه ملتزم به اماريّت اين دو باشيم براى عين با رعايت شرط اماريّت اوسع از اماره ديگرى بر آن تا زمان امكانِ اين اماره و ملتزم به اماريّت اماره ديگرى از علايم مقررّه براى بعيد بشويم در صورت عدم امكان آن. و فرقى بين دو اماره عرضيّه در صورت وجود هر دو نيست. و آنچه مذكور شد از اماريّت مسجد و حرم براى عين كعبه، ظاهرِ محكىّ از «مقنعه» است.و بعيد نيست كه باعث تعبير به قبله بودنِ حرم نه اماره بودن، در نصوص و فتاوى، اين باشد كه [ شخصِ ] بعيد، به علامت ها تعيين درجه حرم تقريباً مى نمايد نه عين كعبه. و تفاوت ابعاض حرم، تأثيرش در تفاوت توجّه [ شخصِ [بعيدِ مستقبل، قطعاً مغتفر است، زيرا زيادت آن بر مقدار عرض اِصبع، معلوم نيست و محافظت بر آن، خلاف سيره و موجب عسر اكيد است.
اظهر عدم محكوميّت حجر اسماعيل ـ كلاًّ يا بعضاً ـ به حكم كعبه است در غير طواف.و اظهر صدق استقبال است براى مُشاهِد كعبه به مقابله وجه، اگر چه با بعضى از اطراف كعبه باشد؛ و همچنين متّحد با مشاهد در موقف. و در خروج وجه تماماً، تامّل است و در [ شخصِ ] بعيد كه به حكم مشاهِد نيست، اين مداقّه، بى ثمر است با رعايت علايم معتبره.
مراد از «جهت» و كفايت «ظن» در تشخيص آن
و «جهت»، ناحيه اى است كه تشخيص داده مى شود ايصال آن به كعبه. و اظهر، كفايت ظنّ عقلايى در تشخيص است، اگر چه احوط رعايت علم و مراتب ظنّ است چنانچه عسر و حرج در آن نباشد.و در صورت عدم ظنّ، احتياط در چهار طرف مى نمايد، يا در هر قدر از آن كه وقت كافى باشد بدون حرج.
چند فرع
و آنچه استقبال آن لازم است، «موضع كعبه» است از زير و بالا تا هر كجا باشد نه بنا.مُصلّىِ در داخل كعبه، استقبال [ به ] هر طرفى از آن مى نمايد اگر چه به طرف بابِ مفتوح باشد؛ ولكن فريضه را اختياراً به جا آوردن در آن، مكروه است و احوط خروج است. و مصلّى بر سطح كعبه، چيزى از آن را مقابل خود قرار دهد در جميع احوال، حتى در حال سجود، در نقطه انتهاى سجده نكند كه با مجموع بدن، مستقبل نيست، به خلاف قيام در آن نقطه مستدبراً، يا با يكى از طرف خود با حفظ ابراز چيزى در مستقبل.صف مستطيل در مسجدالحرام، مقدارى از آن كه خارج از محاذات عرفيّه كعبه باشند، نماز آنها باطل است و همچنين در خارج مسجد و خارج حرم و خارج از حرم.و چون قبله، كعبه است از بالا و پايين هر چه باشد، پس منخفِض و مُستعلى بر كعبه، فرض مى كند كعبه را محاذى خودش و استقبال آن مى نمايد.
بعضى از علايم قبله يابى
ستاره جُدَى، خورشيد و...
و احوط در علايم مذكوره در كتب اصحاب ـ كه معروفتر آنها «جُدَى» براى «اهل عراق» است و منصوص است ـ رعايتِ درجات هر بلدى از آن و موافقت با منصوص در خصوصيّات بلد و با محسوب اهل فنّ مى باشد.و به اين حساب در ساير مواضع و در ساير علامات مقاربه با جُدى كه خَلف مِنْكَب اَيمن گذاشتن آن است، مثل گذاشتن «عين آفتاب» نزد زوال به ابروى راست و «فجر» را به دوش چپ و «مغرب آفتاب» را به طرف يمين و ماه را در شب هفتم نزد غروب و شب بيست و يك نزد فجر بين عينين استقبال كردن، به همه اينها با موافقت ممكنه با قواعد هيئت عمل مى شود. و از اين جهت «سيّد»؛ در «منظومه»، جُدَى را در «موصِل» بين المنكبين و در «بصره» خَلف اُذن يُمنى و در اَواسط ـ مثل مَشاهد ـ خلف منكب ايمن، يعنى دوش راست قرار داده است؛ و همچنين آفتاب به ابروى راست در مثل موصِل علامت قبله است، نه مطلقِ عراق.و از علامت بودن وضع جُدَى، خَلفِ «منكب ايمن» در نصّ و فتوابراى عراقى، اين است كه واجب بر [ شخص ] بعيد، استقبال حسّى است، به آن جهت كه اماره است بر استقبال حقيقى، زيرا استدبار «جُدَى» ـ مثلاً ـ ملازم است با استقبال نقطه فرضيّه در مقابل آن، و نمى شود وحدت استقبال آن در ناحيه عظيمه، مگر در حسّ.و همچنين استفاده مى شود از روايتِ تفصيلِ بين وضع على اليمين و بين كتفين، اغتفار مابين اين دو براى مساحت عظيمه واقعه بين آن دو مكان متباعد؛ لكن احتياط، در ترك انحراف عمدى است در غير موارد عسر.
و از تطبيقِ علامت بودن قرار دادنِ «آفتاب» به ابروى راست براى «مستقبلِ جنوب» در اواسط عراق مثل «مشاهد مشرَّفه»، مثل «كربلا» ، معلوم مى شود اعتبار در ساير اماكن، زيرا مساوى با مكّه در طول و زايد در عرض، قبله آن، نقطه جنوب است؛ و ناقص در عرض، نقطه شمال؛ و مساوى در عرض و زايد در طول؛ نقطه مغرب؛ و ناقص در طول، نقطه مشرق است، و اگر مكّه زايد شد در طول و عرض، بين مشرق و شمال قبله است. و اگر ناقص شد در هر دو، مابين جنوب و مغرب قبله است. و اگر در طول، زايد و در عرض، ناقص باشد، بين جنوب و مشرق، قبله است. و در عكس، بين دو نقطه مغرب و شمال، قبله است.و تعيين درجه انحراف، با محاسبه و مقايسه طول و عرض دو بلد، معلوم مى شود.
علايم غير منصوصه
و علايم غير منصوصه كه مذكور در كتب اصحاب است ـ براى عراقى يا شامى مثلاً ـ شايد مبنى بر كفايت مطلق ظن مطلقا، يا در وقت عدم امكانِ اقوى بدون عسر، باشد وگرنه قيودِ موافقت آنها با مقتضاى حساب طول و عرض بلدين كه به آن اشاره شد زياد است از قبيل زمان و مكان و محلّ مقابله از اعضاى بدن مستقبل.
طريق منقول از محقق طوسى براى استعلام قبله
و از جمله طرق استعلام قبله آن است كه استفاده مى شود از آنچه محقّق طوسى ـ بنا بر محكّى ـ در «تذكره» فرموده است كه: آفتاب در درجه هشتم «جوزاء» و بيست و سوّم «سرطان» در سمت الراس مكّه وقت «نصف النهار» واقع مى شود، پس در بلاد شماليّه مخالفه با مكّه در طول، تفاوت بين طولين ملحوظ و مأخوذ مى شود و براى هر 15 جزء، يك ساعت مستويه و براى يك جزء، چهار دقيقه گرفته مى شود.و مجموع ساعات، بُعد «نصف النهارِ بلد» از «نصف النهارِ مكّه» قبل از آن، اگر مكّه در شرق بلد است؛ و بعد از آن، اگر مكّه در غربِ بلد است پس از تعيين آن با شاخص، سايه آن به سمت قبله است.و از آن جمله، دايره هنديّه است در بلاد مخالفه با مكّه مشرَّفه در عرض و طول.
رعايت علم و مراتب ظنِّ به قبله
و احوط با تمكّن، رعايت ترتيب در علم به قبله، يا ظنّ حاصل از اَمارات منصوصه يا غير منصوصه، يا مطلق ظنّ است و اين كه عمل به لاحق نكند با تمكّن از عمل به ظنّ و اجتهاد در تحصيل ظنّ به قبله، بلكه احتياط به نماز به چهار طرف، در صورت محضِ احتمال و عدم تمكّن از اجتهاد است.و آيا شهادت عدلين، بلكه عدل واحد، بلكه واحد با خبرويّت، در صورت استناد آنها به يقين نه به اجتهاد، مقدّم است بر اجتهاد مكلَّف به سبب امارات غير منصوصه، يا عكس، يا آن كه احتياط لازم است؟ اقرب رعايت اقوى در مرتبه ظن است و آن، مقدّم بر احتياط به نماز در جهات است.
اماريّت قبله بلاد مسلمين
«قبله بلاد» و قراى مسلمين و مقابر مسلمين از اَمارات ثابته است. و اگر ظنّ اجتهادى از ساير اَمارات برخلاف جهت آنها باشد، پس اگر اطمينان به غلط در بنا در جهت آنها حاصل شود، عمل به اجتهاد مى نمايد و گرنه احتياط مى نمايد، اگر چه فرض [ غلط ]، بعيد است و عمل به اقوى از دو ظنّ، خالى از وجه نيست. و همچنين در مخالفت اجتهاد به امارات ديگر، با قبله بلد در غير جهت، يعنى در يمين و شمال به حدّى كه موجب بطلان است در عمد، نه به نحوى كه مغتفر است، مثل قدر عرض اِصبع بنا بر اظهر كه مخالفت، بى اثر است؛ پس با مخالفت قادحه و عدم اطمينان به غلط، عمل به اقوى، يا احتياط مى نمايد. و قبله بلد ـ كه خودش اماره معتبره است ـ بايد معلوم باشد، يا اطمينان به قول عدّه اى حاصل شود، يا ظنّ به آن حاصل شود در صورت فقدان بالاتر از ظنّ و مرتبه آن و عدم تمكّن از اعلى مگر به نحوِ موجبِ حرَج.
غير متمكّن از علم و اجتهاد در قبله
كسى كه متمكّن از علم و اجتهاد نيست بدون حَرج، مانند «نابينا» و «محبوس» و «عامى محض» كه به هيچ وجه، وسيله آشنايى به جهات قبله [ پيدا ] نمى كند، مگر به ظنّ حاصل از تقليد غير، اعتماد به اخبار غير مى نمايد؛ و احوط در اين صورت، رعايت مراتب ظنّ است [ كه ] به پايين[ تر ] اكتفا ننمايد با تمكّن از بالاتر در درجه ظن، اگر چه به تأخير در وقت باشد بر حسب احتياط در «صاحبان عذر». و از اين باب است عدم اكتفا به قول مُخبرِ از اجتهاد به اَمارات، با تمكن از استعلام از مُخبرِ از يقين. و اگر اختلاف نمايند، تقديم نمايد قولى را كه ظنّ مكلّف به آن اقوى است، اگر چه مفضول يا غير عادل باشد بنا بر اظهر، اگر چه احتياط در محلّ آن است، بلكه احتياط در ظنّ ضعيف با عدم تمكّن از اقواى از آن در اضافه نماز به جهت ديگر، خوب است.و همچنين حكم كسى كه متمكّن از تعلّم بود و ترك كرد تا زمان ضيقِ وقت از تعلّم و اجتهاد غير از ظنّ تقليدى، تقليد مى نمايد.
كسى كه قبله را نمى داند
احوط در فاقد علم و ظنّ، نماز به چهار طرف متقابل است با تمكّن و وسعت وقت. و اگر وقت، وسعت نداشت، يا نتوانست، اكتفا به ممكنِ از چهار نماز، مى نمايد اگر چه يك نماز باشد؛ لكن دور نيست اكتفا به يك نماز با تخيير اگر چه در سعه وقت باشد، و اين كه تكرار، مستحب و موافق احتياط باشد.و در صورت تعدّد نماز، لازم نيست توافق بين دو نماز در خطوط تقابل، و جايز است بنا بر اظهر، بعد از يك نماز ظهر ـ مثلاً به خطىّ ـ يك نماز عصر به همان خط بخواند تا چهار طرف به همين نحو فارغ شود بنا بر احتياط متقدّم و همچنين دو نماز در هر دو جامه مشتبه طاهر آن به نجس.و اگر مظنون يكى از دو طرف باشد ـ مثلاً ـ ساقط است دو احتمال ديگر، و احوط تكرار دو طرفِ ظنّ است؛ و همچنين اگر مردّد بين سه جهت باشد بنا بر عدم كفايت سه نماز در احتياط فاقد ظنّ.
عدم لزوم استقبال در نافله و لزوم در غير آن و حكم مسافر
بر مسافر، استقبال در فرايض، واجب است. و جايز نيست نماز فريضه بر دابّه در صورت ترك استقبال يا واجبات ديگر نماز، مگر در وقت ضرورت به نحوى كه خواهد آمد.و اظهر عدم وجوب استقبال است در «نافله منذوره»، مگر در نذر هم قصد استقبال باشد. و از جمله فرايض است نماز بر جنازه كه استقبال در آن لازم است. و فريضه اى كه معنون به استحباب فعلى باشد، مانند «نماز عيدين» و «فريضه معاده»، اگر چه به احتياط استحبابى اعاده شود، احتياط در جريان حكم فريضه در آنها است.
قبله شخص سواره و پياده
و در ضرورت مانعه از نزول، فريضه را بر مركوب مى تواند به جا آورد و تا مى تواند ابعاض آن را با استقبال به جا مى آورد؛ و اگر نتواند، كافى است بدون استقبال و اعاده ندارد با رعايت مسأله جواز بدار و عدمش. و احوط عدم ترك استقبال در تكبيرة الاحرام است با تمكّن از آن، اگر چه با منحرف كردن مركوب از جهت سير باشد، به خلاف ساير ابعاض نماز كه با تمكّن در سير، به «جهت» استقبال مى كند، نه مطلقا.و همچنين احوط، رعايت ابعدِ از استدبار، بلكه اقربِ به جهت قبله است با موافقت با ضرورى از سير و تمكّن از رعايت مذكور. و در ساير افعال نماز، رعايت عمل مختار با تمكّن ـ اگر چه به نزول در خصوص آن فعل مثل ركوع و سجود باشد ـ مى نمايد؛ و اگر متمكّن نباشد، روى مركب به جا مى آورد به انحناى ركوعى و سجودى با وضع جبهه بر زين مثلاً؛ و اگر متمكّن نباشد با ايماى به سر، با اخفضيّتِ سجود از ركوع انجام مى دهد.اظهر عدم فرق در احكام مذكوره، بين راكب و ماشى است؛ پس ترجيح در غير استقرار راكب و قيام ماشى از ساير افعال نماز است كه تمكّن از آنها در يكى بالخصوص از آن دو، مرجّح اختيار آن است بر ديگرى. و احوط با تمكّن، اختيارِ اقربِ به استقرار است به ترك عَدْوْ و ركض دابّه. و با تمكّن از قيام بر مركوب، نمازِ در حال ركوب، مقدّمِ بر نماز در حال مشى است با مساوات در ساير افعال، بنا بر اظهر.ماشى و راكب در تقديرى كه جايز است فريضه را به جا آورند، در ساير شروط و موانع، با قايمِ مستقرّ بر زمين فرقى ندارند، پس بايد از نجاست بدن و لباس و موضع سجده و ساير موانع مفروضه اجتناب نمايند بنا بر اظهر، و همان كه معفوّ است براى غير اينها، معفوّ است از اينها. و اظهر وجوب تأخير نماز است براى ماشى و راكب با علم به تمكّن در آخر وقت از نماز مختار بدون عسر، و احوط تأخير آن است با رجاى تمكّن در آخر وقت؛ و اظهر جواز بدار و اجزاى آن است با يأس از تمكّن در آخر وقت.
نماز در كشتى و مانند آن
و امّا نماز در سفينه و مَحمِل در حال سير با عدم فوات استقبال و فعلى از افعال نماز تا آخر آن با قدرت بر خروج يا نزول، پس اظهر جواز است، اگر چه احوط، خروج يا نزول يا تأخير تا آخر وقت است براى تحصيل استقرار مطلق يعنى، استقرار آنچه بر آن مستقرّ است كه على القاعده شرطيّت ندارد جز استقرار نمازگزار در موقف خود.و در ضرورت مفوِّتِ استقبال هم، نماز جايز است با رعايت فعلِ مختار در هر چه ممكن باشد اگر چه در بعض ركعات باشد و با ملاحظه مسأله جواز بدار كه احوط تأخير است در صاحبان اعذار، واللّه العالم.
حكم استقبال در غير يوميّه
و معتبر است استقبال در فرايض با امكان و در مثل نماز عيدين در زمان عدم وجوب بنا بر احوط، نه در نافله منذوره بنا بر اظهر، چنانكه گذشت.
و معتبر است استقبال در معاده احتياطيّه اگر چه ندبى باشد و در معاده جماعت اگر چه مندوب است و در نماز جنازه و در نماز قضا و نماز قصر و در ركعات احتياط و اجزاى منسيّه، و حكم استقبال در سجده سهو، در محلّش مذكور خواهد شد.و لازم است استقبالِ مذبوح و منحور با امكان در وقت ذبح و نحر، و استقبال ميّت در زمان احتضار و نماز ميّت و دفن او، بلكه بين غسل و دفن بر حسب احتياط متقدّم؛ و در حال احتضار باطن پاها سوى قبله و در نماز مستلقى و سر او به سوى مغرب و طرف راست او به سوى قبله و در زمان دفن، مضطجعِ بر طرف راست و روى و پيش روىِ بدن او به سوى قبله باشد.
نحوه خواندن نافله در حال سوارى و راه رفتن
اظهر ـ چنانچه منسوب به مشهور است ـ لزوم استقبال است در حال استقرار، در مطلق نماز در غير مواضع آتيه استثنا. و لازم نيست استقبال در نافله، بر ماشى و راكب حتى در تكبيرة الاحرام بنا بر اظهر، اگر چه افضل و احوط است در تكبيرة الاحرام و افضل است در غير آن هم با امكان.و ظاهراً سقوطِ [ استقبال ] در ماشى و راكب، مربوط به صورت مضايقه در سير و مشى است به سبب رعايت استقبال، نه مطلقا.و اظهر عدم اختصاص سقوط [ استقبال ] در نافله از راكب و ماشى، به سفر است، بلكه در حضر هم ساقط است به همان نحو كه در سفر ساقط است.و اظهر اين است كه سقوط استقبال در دو مورد مذكور، رخصت است نه عزيمت، و بلا بدل است مثل جهت سير و رأس دابّه و صدر سفينه، نه با بدل پس نمازهايى كه با ركوب به عكس مقصد و به خلف مركوب واقع شود صحيح است، و در همه احوال است چنانكه گذشت.و احوط براى راكب در نافله، مواظبت بر ركوع و سجود است با تمكّن. و كفايت مى كند ايما براى غير متمكّن؛ و احوط اخفضيّت سجود است از ركوع.و ركوب و مشى و لوازم غالبيّه آنها به نحو مذكور، مغتفر است در نافله؛ و ساير موانع و مبطلات، به حال خود باقى است، مانند نجاست بدن و لباس و فعل كثير و نحو اينها. و سقوط، فقط در حال سير است، نه در مقيم و واقف در اثناى سير به سوى مقصد اگر چه در سفر باشد.
و با عدم تمكّنِ از استقبال، ساقط است، مثل نماز مطارده و ذبح دابّه صائله و متردّيه كه ممكن نباشد استقبال آنها.
وظيفه نابينا در تشخيصِ قبله
اعمى مى تواند عمل به رأى خودش نمايد اگر اماره اى پيدا كرد. و اگر ديگرى اِخبار نمود از يقين يا اماره، به ظنِّ اقوى عمل مى نمايد. و در صورت مساوات، مخيّر است؛ پس اگر عمل به وظيفه كرد و مخالفت با واقع نمود، حكم غير اعمى را دارد بنا بر اظهر. و اگر بدون تحرّى نماز خواند، در وقت، اعاده مى نمايد و وجوب قضا بر او، مورد اشكال است؛ و اگر به مقدارِ مغتفر باشد مخالفتِ با واقع و قصد قربت محقّق باشد، اعاده و قضا ندارد بنابر اظهر.
بصير شدن نابينا
و اگر نابينا نماز خواند با تقليدِ [ از ] غير، يا اماره ظنيّه غير، و در اثنا بصير شد، اگر تغييرى در تمكّن و رجوع به اماره يا تقليدِ غير، محقق نشد، اتمام مى نمايد. و اگر متمكّن از تحصيل ظنِّ اقوى شد بدون ابطال نماز يا طول مدّت غير مغتفره، اجتهاد مى نمايد و با موافقت با سابق يا انحراف يسير مغتفر، اتمام مى نمايد؛ و اگر مخالفت بين يمين و يسار است، انحراف مى نمايد به سوى قبله و پس از اتمام، احتياطاً اعاده مى نمايد استحباباً؛ و با مخالفت به يمين و يسار، يا استدبار، موظّف به استيناف است، و اگر محتاج به زمان كثير در اجتهاد باشد، احوط اجتهاد بعد از اتمام است با ظنّ معتبرِ سابق و پس از نماز، اجتهاد نموده و بر حسب آن، عمل مى نمايد.
نابينا شدن بصير در اثناى نماز
بصير اگر در اثناى [ نماز ] نابينا شد، بر حسب رأى سابق خود اتمام مى نمايد و منحرف نمى شود. و اگر بدون اختيار، منحرف شد به حدِّ غير مغتفر و غير مبطل مطلق، عمل به قول غير در عدول به قبله مى نمايد اگر خودش تشخيص نداد؛ و اگر پيدا نشد تا وقتى كه انتظارِ بيش از آن مبطل است، احتياطاً اتمام با ملاحظه اقربِ به قبله سابقه مى نمايد و اعاده بعد از تقليد يا اجتهاد مى نمايد اگر موجب اعاده باشد و اگر وقتِ اعاده نباشد، اكتفا به همان نماز مى نمايد، و در صورت وسعت و عدم مسدِّد، احتياط به چهار طرف ـ بر حسب احتياط متقدم در محلش ـ مى نمايد. و اگر ممكن است و مانعى نباشد، [ مى تواند [آنچه را كه خوانده است، يكى از چهار محسوب بدارد.
كشف اشتباهِ در قبله در اثنا يا بعد از نماز
و اگر نماز خواند با اجتهاد و بعد از نماز، مطّلع بر خطأ شد، پس اگر انحراف، به مابين مشرق و مغرب، يعنى يمين و يسارِ مستقبل بود، نماز صحيح است و گرنه اعاده مى نمايد در وقت. و در وجوب قضا، تأمل است اگر در خارج وقت متبيّن شد؛ و اقرب عدم وجوب اعاده است.و لحوقِ ناسى به متحرّى، در حكم مذكور ـ يعنى عدم اعاده در مابين يمين و يسار و عدم قضا در مستدبر ـ خالى از اشكال نيست؛ و احوط ثبوت اعاده و قضا است در ناسى مطلقا.و اگر در اثناى نماز، مطّلع بر خطأ شد، پس اگر انحراف بين يمين و يسار بوده، به قبله متوجّه مى شود در بقيه نماز و اتمام مى نمايد، و اگر مستدبِر است ـ يعنى بين يمين و يسار نيست ـ قطع و استيناف مى نمايد نماز را.و اگر در اثناى نماز و بعد از خروج وقت، مطّلعِ بر خطأ و استدبارى كه موجب اعاده دروقت است شد ـ مثل اين كه يك ركعت را در وقت، ادراك كرد و بعد از خروج وقت و قبل از فراغ،مطلع بر خطأ شد ـ احوط اتمام بعد از استقامت و اعاده،يعنى قضاى نما،است.
تعدّد اجتهاد در تشخيص قبله و خطأ در آن
و به يك اجتهاد، براى اعمال متعدّده، اكتفا مى نمايد اگر سببِ تجدّد شكى حاصل نشود، و گرنه براى هر عملى، تجديدِ اجتهاد مى نمايد، بلكه در اثناى عمل واحد اگر تجديد موقوف به ابطال نباشد، اجتهاد مى كند. و بر تقدير ظهور خطأ مغتفر به نحو متقدّم، يعنى بين يمين و يسار، مستقيم و منحرف به سوى قبله تشخيص داده شده اخير، مى شود و اتمام مى نمايد و احتياطاً اعاده مى نمايد استحباباً؛ و گرنه احتياطاً اتمام بعد از انحراف و اعاده مى نمايد بر طبق اجتهاد اخير، و همچنين احتياطاً اتمام مى نمايد اگر اجتهاد مبطل باشد؛ و بعد از نماز، اجتهاد و عمل به مقتضاى آن مى كند.لكن اگر مخالفت مضرّه به اجتهادِ لاحق، تشخيص داده شد و نماز را با اجتهاد يا اجتهادها به جا آورد، بعد متبدّل شد ظنِّ اجتهادى، اظهر عدم وجوب اعاده و قضا است، اگر چه احوط اعاده و قضا است، به خلاف صورت علم كه محلّ تفصيلِ متقدّمِ بين يمين و يسار و مابين آنها است.پس اگر چهار نماز را با چهار اجتهاد به جا آورد، اعاده هيچ كدام لازم نيست اگر با علم به خطأ لازم باشد؛ و اگر اجتهاد اخير باقى است، با آن مى تواند نمازهاى ديگر را به جا آورد. و اگر علم به خطأ در اجتهادهاى سابقه پيدا كرد، نه آن كه تبديلِ ظنّى به ظنى شد با آن كه فعلاً بدون ظنّ است، اعاده مى كند هر نمازى را سه مرتبه در سه طرف ديگر بنا بر احوط، زيرا معلوم، صورت علم به خطأ و ظهور قبله است، نه علمِ به خطأ در اجتهاد و مجرّد زوال ظن سابق است با احتمال قبله در طرف مظنون سابق، و لذا در صورت تبدّل اجتهاد به اجتهاد، علم به خطأ در طريق اجتهادِ سابق، موجب اعاده نيست.
و همچنين است قضا بنا بر احوط در صورتى كه مخالفت، موجب اعاده باشد.
علم به خطأ در قبله در اثناى نماز
و اگر علم به خطأ در اثناى نماز حاصل شد، پس در ضيق وقت، با انحراف به سوى محتمل اتمام مى نمايد؛ و در سعه وقت، اگر مى داند متمكّن از اجتهاد است، نماز را بعد از اجتهاد و تحصيل ظنّ، استيناف مى نمايد؛ و اگرنه، احتياطاً با انحرافِ به محتمل، اتمام مى نمايد به رجاى واقعِ استقبال، [ و ] پس از آن اجتهاد مى نمايد و در صورت موافقت، اكتفا مى نمايد [ به همان نماز ] و در صورت مخالفت اگر چه كثير نباشد، اعاده مى نمايد؛ و اگر ظنّى حاصل نكرد، آنچه به جا آورده است، يكى از چهار نماز محسوب مى شود.
تحيّر به دو طرفِ فقط
اگر شخص، متحيّر است در بين دو طرف فقط مثلاً و متمكّن از اجتهاد نباشد، كفايت مى كند نماز به سوى آن دو جهت، بنا بر وجوب احتياط بر كسى كه مردّد بين چهار طرف است به نماز خواندن در چهار طرف.
اختلاف امام و مأموم، در قبله
احوط ترك اقتدا است با اختلاف با امام در تشخيص قبله با اجتهاد اگر چه يسير و مابين يمين و يسار باشد، فضلاً از كثير و استدبار، لكن بعد از نماز با اجتهاد در تاريكى و ندانستنِ جهت استقبالِ نماز بعد از نماز، هر فردى از امام و مأموم و منفرد، حكم به صحّت نماز خود مى كند. و اگر بعد از نماز دانست مخالفت با امام را، احوط اعاده است با اخلال به وظيفه منفرد. و اگر عالم بود به مخالفت قبله امام با واقع، يا آن كه امام عالم بود به مخالفت قبله ماموم با واقع، احوط لحوق آن است به اجتهاد هر دو در اعاده و قضا بر تقدير اقتدا و در ترك اقتدا.و اگر همه متحيّر بودند و در وظيفه ظاهريّه متّحد بودند وجوباً يا جوازاً، مى توانند با عدم علم و ظنّ به قبله، به هر طرفى كه موظّفند همه نماز با جماعت به جا آورند.
جواز اكل ذبيحه و اكتفاى به نماز ميّت با اختلاف در اجتهاد
و اظهر جواز اكل ذبيحه براى دو مجتهد در امر قبله است به نحو اختلاف؛ و همچنين [ جايز است ] اكتفا به نمازِ شخصِ ديگرى بر ميّت با استدبار از نظر اجتهادِ غير نمازگزار. و در صورت علم به خلاف عمل مباشر با واقع، احتياط ترك نشود.
اختلاف در قبله نماز جمعه
و احوط عدم تكميل نماز جمعه با دو مختلفِ در اجتهادِ در قبله است براى امام و مامومين و [ احوط ] عدم عقد [ نماز ] جمعه است با اين اختلاف در مكان واحد مگر با دورى يك فرسخ بين دو نماز.و با عدم امكان بُعد، احوط ـ با عينيّت جمعه ـ آن است كه جمعه را با وحدت و اختلاف در قبله بر حسب اجتهاد يا علم به جا آورند؛ و يا اين كه دو جمعه اقامه شود در محلّ واحد كه قبله هر كدام، يكى است و بعد از آن، ظهر هم به جا آورده شود؛ و با تخيير، اكتفا به ظهر نمايد؛ و بر هر تقدير يك خطبه كافى است. و اگر دو نماز جماعت خوانده شود، احتياطاً با هم شروع شود، لكن كفايت آن در احتياط جمعه، مورد تأمّل است و تخييرى بودن واجب، اظهر و از اين جهت، طريق احتياط، واضح است.
تبدّل اجتهاد امام يا مأموم، در اثناى نماز
و اگر اجتهاد مأمومين در اثناى غير جمعه، متغيّر شد و با امام، مخالف شد؛ پس اگر فيمابعد، فرقى بين نماز منفرد و مأموم نيست، منحرف شده و با قصد وظيفه فعليّه اتمام نمايد و اعاده ندارد؛ و اگر فرق دارد، احتياطاً قصد انفراد نمايد و با انحراف اتمام نمايد و پس از آن اعاده نمايد؛ و محتمل است ضميمه احتياط اتمام با امام با انحراف به احتمال جواز اين جماعت كه محتاج به قصد انفراد نباشد.و اگر اجتهادِ امامْ متغيّر شد، منحرف مى شود و مأمومين، به اجتهادِ خودشان عمل مى نمايند [ و ] در صورت قصد انفراد يا ائتمام، احتياطاً اعاده نمايند مگر به قصد وظيفه فعليّه انجام دهند و فرقى فيمابعد، بين نماز جماعت و فرادى نباشد كه اعاده لازم نيست.
اقتداى با جهل به قبله در ضيق وقت
و اگر وقت، ضيق باشد الاّ از يك نماز، جايز است براى متحيّر [ غير مجتهد كه [اقتدا نمايد به مجتهد[ ى ] كه اجتهادش موافق يك جهت است، در آن جهت؛ و همچنين [ جايز است [براى مجتهد، اقتدا به مجتهد در همان جهت خاصه، لكن تقليد هم از طرفين، ممكن است و رافع تحيّر است؛ پس اختصاصِ به صورتِ عجز از غير از يك نماز ندارد با ظنّ حاصل از تقليدِ غير اگر چه مأموم باشد؛ و در صورت تقليد، واجب است به همان جهت نماز خواندن، چه به جماعت باشد و چه فرادى، واللّه العالم.
امورى كه قبله براى آنها لازم است
س . چيزهايى كه واجب است در آنها رو به قبله بودن، چند چيز است؟
ج . پنج چيز است:
اوّل: «نماز واجب» چه نمازهاى شبانه روز باشد يا غير آن. و از آن جمله است «نماز ميّت» و «نماز مستحبّى» كه به نذر و مانند آن بر خود، واجب كرده باشد بنا بر وجهى كه موافق با احتياط است.و نماز «عيد فطر» و «اضحى» ـ كه در اين زمان واجب نيست ـ حكم نماز واجب را دارد، و همچنين «فرايض يوميّه» كه بر سبيل استحباب، اعاده آن مى نمايد، يا قضايى كه تبرّعاً از جانب ميّت به جا مى آورد، حكم نماز واجب را دارد.و امّا نمازهاى مستحبّى، پس اگر در وقتِ قرار گرفتن بر زمين باشد، پس واجب است بنا بر احتياط در آنها رو به قبله بودن؛ و اگر در زمانِ راه رفتن و سوارى باشد واجب نيست حتى در وقت تكبير گفتن و غير آن از ساير اركان نماز.
دوّم: «انسان در حالت احتضار». گذشت لازم نبودن اين احتياط.
سوّم: «ميّت در حال نماز كردن بر او» به قسمى كه سر او به طرف راست نمازگزار و پاهاى او به سمت چپ او باشد بعد از آن كه او را به پشت بخوابانند.
چهارم: «ميّت در هنگام دفن» [ كه ] او را [ بايد ] به پهلوى راست بخوابانند، و سر او به سمت مغرب، و رو و شكم و پيش روىِ بدن او، رو به قبله باشد.
پنجم: «حيوانى كه مى خواهند او را تذكيه نمايند»، زيرا كه در تحقّقِ تذكيه، شرط است رو به قبله نمودن آن حيوان در آن حال.
هنزفری تغییر صدا